Ostani z rodu Jagiellonów

Aleksander Jagiellończyk


Urodził się w 1461 roku. Był czwartym z kolei synem Kazimierza Jagiellończyka, który później ogłosił go następcą króla na Litwie. Po śmierci Kazimierza panowie litewscy obrali Aleksandra Wielkim Księciem, co oznaczało kolejne zerwanie unii personalnej. Dbał o rozwój Wilna, jednocześnie zapewnił Litwie samodzielność w prowadzeniu polityki zagranicznej. Pierwszą i jedyną wojnę w swoim życiu Aleksander stoczył z Wielkim Księstwem Moskiewskim, w wyniku, której Litwa utraciła ziemie czernichowsko-siewierskie.
W roku 1494 doprowadzono do ślubu Heleny, córki Iwana III Srogiego z Aleksandrem Jagiellończykiem, w wyniku tego małżeństwa panowie chcieli zabezpieczyć ziemie litewskie od wschodu. Nowa wojna z Moskwą rozgorzała w 1500 roku , panowie litewscy dążyli do poparcia ze strony Królestwa Polskiego.
7 czerwca 1501 roku zmarł król Polski Jan Olbracht brat Aleksandra, a 12 grudnia tego samego roku Aleksander koronowany został na króla Polski. Uroczystość tą przeprowadził brat króla - Fryderyk - kardynał i arcybiskup. Po koronacji Aleksander powrócił na ziemie W. Ks. Litewskiego , władzę w Polsce pozostawiając senatorom. W okresie panowania króla Aleksandra Jagiellończyka zwołano dwa sejmy, których uchwały wywarły znaczący wpływ na przyszłe losy Polski. Pierwszy sejm - piotrkowski - zwołany w 1504 roku postanawiał, że władca nie będzie mógł rozdawać lub zastawiać królewszczyzn, ponadto decyzją szlachty zamknięto możnym drogę do łączenia w jednym ręku najwyższych urzędów duchowych i świeckich, uchwały te uderzały przede wszystkim w interesy możnowładców. W 1505 roku zwołano sejm walny w Radomiu, który przyniósł pamiętną konstytucję "Nihil Novi". Konstytucja "Nihil Novi" potwierdzała zasady demokracji szlacheckiej w Polsce:
"Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedyńczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, coby było z ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej, oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej".
W ten sposób ustanowiono kształt sejmu polskiego składającego się z króla, rady królewskiej zwanej odtąd senatem oraz z izby poselskiej zwoływanej ze szlachty, który przetrwał 300 lat - do końca szlacheckiej Rzeczypospolitej. Sejm uchwalał nowe prawa, podatki, wydatki państwa, decydował o liczebności wojska, o przymierzach z innymi państwami i o wojnach.
Zatwierdzając konstytucję Aleksander zastrzegł: "Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom , przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto za nieważne i żadne". Związek ze szlachtą i ograniczenie praw możnowładców doprowadziło do odbudowy pozycji monarchy w Królestwie Polskim. Drugim bardzo ważnym wydarzeniem na sejmie w Radomiu było zatwierdzenie przez króla Aleksandra zbioru praw ułożonego przez kanclerza Jana Łaskiego zwanego"STATUTEM ŁASKIEGO" - był to zbiór praw miejskich, statutów i przywilejów szlacheckich i kościelnych obowiązujących w Królestwie , był to pierwszy zbiór praw ogłoszony drukiem "aby znajomość prawa z wyjątkowej powszechną stać się mogła".
Król Aleksander Jagiellończyk zmarł 19.08.1506 r. w Wilnie , bezpotomnie w wieku 45 lat, w pozostawionym testamencie wszystkie swe skarby i posiadłości zapisał swemu bratu Zygmuntowi, jego też uczynił sukcesorem na tronie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz wskazał elekcję Zygmunta na tron polski.


Zygmunt I Stary


Urodził się w 1467 roku, był synem Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Tajniki wiedzy zgłębiał pod kierunkiem Jana Długosza, zaś doświadczenie w sprawowaniu władzy zdobył dzięki swemu starszemu bratu Władysławowi królowi czeskiemu i węgierskiemu, który osadził go na księstwach głogowskim i opawskim i wkrótce został namiestnikiem wszystkich ziem śląskich. Po śmierci brata Aleksandra 20 X 1506 r. Zygmunt I został przez bojarów litewskich obwołany Wielkim Księciem Litewskim, zaś już 8 XII 1506 roku senat koronny dzięki poparciu szlachty wybrał Zygmunta I na króla Polski. Wkrótce po elekcji Zygmunt rozesłał swoich poborców, "aby w związku ze zbliżającą się koronacją zebrali podatek okolicznościowy od miast królewskich i kościelnych oraz od Żydów", obejmował skarb pusty i zadłużony. 24 I 1507 roku odbyła się na Wawelu uroczystość koronacyjna, którą poprowadził arcybiskup Andrzej Róża.
Przed monarchą stanęło kilka ważnych problemów do rozwiązania, wśród których na plan pierwszy wysunęła się sprawa Państwa Krzyżackiego. Od roku 1466 Zakon Krzyżacki był lennikiem króla Polskiego, ale już w 1497 roku wielki mistrz Fryderyk Wettin, brat księcia saskiego odmówił złożenia hołdu i zażądał rewizji postanowień pokoju toruńskiego. Po śmierci Fryderyka w 1511 roku wielkim mistrzem został Albrecht Hohenzollern (syn Zofii Jagiellonki i Friedricha Hohenzollerna mrgr. Brandenburskiego z Ansbach), który zażądał zwrotu Pomorza Gdańskiego, wobec nieustępliwości króla Zygmunta Albrecht zawarł przymierze z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem, królem Danii i księciem moskiewskim skierowane przeciwko Królestwu Polskiemu. Zygmunt I Stary wraz z królem czeskim Władysławem w roku 1515 udał się do Wiednia na rokowania z Maksymilianem Habsburgiem, w wyniku których cesarz potwierdził pokój toruński oraz zerwał sojusz z Krzyżakami w zamian za co poprzez małżeństwa dzieci Władysława - Anny i Ludwika z wnukami Maksymiliana - Ferdynandem i Marią Habsburgowie zyskiwali prawo do korony Czech i Węgier. Jednak mimo takich rozstrzygnięć Albrecht nadal nie składał hołdu i należnych podatków lennych, co doprowadziło w 1519 roku do wojny zakończonej, w 1521 r. rozejmem. W okresie tym w całej Europie rozwijała się reformacja Marcina Lutra, w krótkim czasie trafiła też na ziemie polskie i ziemie Państwa Krzyżackiego. Albrecht Hohenzollern Wielki Mistrz Zakonu zdecydował o rozwiązaniu Zakonu Krzyżackiego, sekularyzacji ziem pruskich i zaprowadzeniu reformacji. Plan ten zaakceptował król Zygmunt i po podpisaniu traktatu krakowskiego w dniu 10 kwietnia 1525 roku na rynku krakowskim wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern w towarzystwie swego brata Jerzego i szwagra Fryderyka księcia legnickiego zdjął płaszcz zakonny i klęcząc przed królem Zygmuntem I Starym przysiągł: "Ja Albrecht margrabia brandenburski a także książę Prus ślubuję i przysięgam(...), że od tej chwili na wieczne czasy będę wierny, uległy i posłuszny ze wszystkimi moimi poddanymi Najjaśniejszemu Miłościwemu Panu Zygmuntowi Królowi Polskiemu i Jego Potomkom oraz całej Koronie Polskiej, tak jak należy i przystoi lennemu księciu i miłośnikowi pokoju". W ten sposób zakończył się odwieczny konflikt z Zakonem Krzyżackim a Polska zyskiwała wiernego lennika, którym Albrecht był przez 43 lata swego panowania, za rozwiązanie Zakonu został potępiony przez cesarza i papieża. Sam Zygmunt I Stary był przeciwnikiem ruchów reformatorskich Lutra i w 1520 roku wydał pierwsze edykty przeciwko luteranom a w 1535 roku wydał edykt zabraniający szlachcie polskiej wyjazdów do Wittembergi i sprowadzania pism luterańskich na ziemie polskie, ale ponieważ wiele z tych edyktów królewskich nie było wprowadzanych w życie Polska stała się najbardziej tolerancyjnym państwem Europy.
W 1526 r., gdy wraz ze śmiercią Janusza III wygasła mazowiecka gałąź Piastów, Zygmunt przyłączył Mazowsze do Korony Polskiej. Następnym sukcesem było zapewnienie bezpieczeństwa południowych ziem polskich i litewskich przed zagrożeniem ze strony Turcji przez podpisanie w 1533 roku traktatu pokojowego z sułtanem Sulejmanem Wspaniałym. W 1537 roku król Zygmunt I Stary doprowadził do rozejmu z Moskwą, który kończył prawie 30-letnią wojnę Litwy z W. Ks. Moskiewskim.
Zygmunt I Stary prowadził mądrą politykę wewnętrzną opierając ją na senacie, który złożony był z przedstawicieli rodów możnowładczych traktując izbę poselską - złożoną z przedstawicieli szlachty jako niższą i twierdził, że " nie godzi się zawierać porozumień sprzecznych ze stanowiskiem senatu albo wymierzonych przeciwko ludziom obdarzonym najwyższymi godnościami". Przywiązywał wielką wagę do hierarchii stanów i grup społecznych, którą uznawał za wyraz ładu społecznego, jednocześnie nie skąpił przywilejów dla poszczególnych miast i chronił poddanych wsi królewskich przed wzrostem obciążeń. Tak prowadzona polityka wewnętrzna stwarzała warunki do ogólnego rozwoju całego kraju: 
1. W roku 1526 przeprowadzono reformę skarbową poprzez ogłoszenie ordynacji menniczej dla Korony na mocy, której bito trzy rodzaje monet- grosze, ternary i denary. W następnych latach wprowadzono do obiegu tzw. trzeciaki (grosze potrójne) i szóstaki (grosze poszóstne) oraz ustanowiono jednostkę obrachunkową, którą był 1 złoty równy 30 groszom 
2. Przeprowadzono reformy wojskowe - szlachta, co roku płaciła podatek nadzwyczajny stanowiący podstawę utrzymania " obrony potocznej" (zawodowi żołnierze,około 2 tysięcy jazdy i kilkuset piechoty) przeznaczonej do obrony południowo-wschodnich kresów. Powołując w 1527 roku Jana Tarnowskiego na hetmana wielkiego koronnego określono kompetencje hetmana, który naczelnym wodzem zostawał na mocy tylko decyzji króla. 
3.Zwiekszono dochody z dóbr królewskich, podkrakowskich żup solnych, wprowadzono nowy podatek celny, zwolniono handel na Wiśle z opłat a tylko Gdańsk miał prawo do prowadzenia handlu morskiego z innymi krajami.
Za czasów Zygmunta I Starego przebudowano Zamek na Wawelu w stylu renesansu, w lipcu 1521 r. zabrzmiał po raz pierwszy dzwon "Zygmunta", sprowadzony z Węgier włoski architekt renesansowy Franciszek Florentczyk wykonał obudowę nagrobka króla Jana Olbrachta, było to pierwsze w Polsce dzieło renesansowe. Pod kierownictwem Bartłomieja Berreciego zbudowano kaplicę Zygmuntowską - perłę architektury renesansowej w Polsce. W samym mieście Krakowie przebudowano wiele kamienic, powstała wówczas pierwsza w Polsce rezydencja podmiejska tzw. willa Decjusza. Przybycie na dwór królewski Bony Sforzy ugruntowało artystyczne wpływy szkoły włoskiej zarówno w kształtowaniu architektury jak też wnętrz królewskiej rezydencji - sprowadzono z Niderlandów kilkadziesiąt gobelinów przedstawiających herby Królestwa Polskiego i W. Ks. Litewskiego, wykonano w Sali Poselskiej na suficie 194 rzeźb przedstawiających ludzkie głowy naturalnej wielkości.
Jednocześnie wśród szlachty rosło niezadowolenie ze wzrostu znaczenia magnaterii, co dało wyraz w wojnie " Kokoszej". W roku 1537 w Trembowli pod Lwowem zebrała się szlachta zwołana przez króla na wyprawę mołdawską jednak szlachta wszczęła bunt przeciwko królowi, Bonie i senatowi, gdy król zaproponował uchwalenie podatków szlachta rozjechała się do domów. Nazwa "Kokosza", bo podczas tej wojny nie ucierpiał nieprzyjaciel "tylko kury wybito". Konflikt z Mołdawią zakończył się w 1538 roku odzyskaniem Pokucia.
Gdy w roku 1507 Zygmunt I wstępował na tron polski został zmuszony do zerwania nieślubnego związku z mieszczką morawską Katarzyną Telniczanką. Z tego związku król miał troje dzieci w tym syna Jana, który został biskupem wileńskim i poznańskim. W roku 1512 król Zygmunt I poślubił córkę wojewody siedmiogrodzkiego Stefana Zapolyi Barbarę, która zmarła 2 X 1515 roku bezdzietnie. Drugą ślubną żoną króla Zygmunta była Bona Sforza córka księcia Mediolanu i księstwa Bari, ślub odbył się w Krakowie 18 kwietnia 1518 roku. Królowa Bona była starannie wykształcona i wychowana w duchu renesansu, stała się protektorką sztuki renesansowej, ale jednocześnie była ambitna i zachłanna, dbała o interesy i dobro dynastii, gromadziła majątek m.in. wykupując z zastawu królewszczyzny. Wywierała na starszego o 27 lat króla silny wpływ, dążyła do silnej władzy monarszej, z jej inicjatywy odbyła się w 1530 r. elekcja i koronacja nieletniego syna Zygmunta II Augusta. Od tej koronacji w stosunku do Zygmunta I zaczęto stosować przydomek Stary. Oprócz syna Zygmunta II Augusta Bona dała swemu mężowi cztery córki: 
- Izabelę żonę węgierskiego króla Jana Zapolyi 
- Zofię żonę księcia Brunszwiku 
- Katarzynę żonę króla Szwecji Jana III Wazy 

- Annę przyszłą królową Polski i żonę Stefana Batorego.


Zygmunt II August


Jedyny męski potomek Zygmunta I Starego i Bony, urodził się 1 sierpnia 1520 roku. Zygmunt II August już od "pozłacanej kołyski" przygotowywany był do roli króla, już w 1522 roku szlachta litewska uznała Zygmunta za następcę tronu wielkoksiążęcego. 18 X 1529 roku koronowano Zygmunta II Augusta na Wielkiego Księcia Litewskiego, obrzędu dokonał przyrodni brat biskup wileński i poznański - Jan. Tego samego roku miała miejsce elekcja vivente rege (za życia króla) na króla Polski, elekcja wywołała gwałtowny sprzeciw szlachty, ale stanowiła sukces polityki prowadzonej przez królową Bonę zmierzającą do umocnienia władzy królewskiej a przede wszystkim zapewnienia Zygmuntowi II Augustowi tronu Litwy i Polski. 20 II 1530 roku prymas Jan Łaski koronował na króla Polski Zygmunta II Augusta od tej chwili Polska przez następne osiemnaście lat miała formalnie dwóch władców. W 1544 roku sędziwy Zygmunt I Stary przekazał władze na Litwie swemu następcy, do śmierci Zygmunta I Starego w 1548 roku stary król rządził w Krakowie, a młody król w Wilnie. W wyniku reform podjętych przez Zygmunta Augusta Litwa stała się państwem nowoczesnym: 
1. Reforma "włóczna" wprowadzała nowy ustrój gospodarki chłopskiej - polegała na komasacji i przemierzeniu wszystkich ziem uprawnych na włóki wielkości 21, 3 ha, wprowadzono "trójpolówkę", zmieniono również kształt wsi przez stworzenie tzw. ulicówki, reforma ta zwiększała dochody ziemskie zarówno w dobrach królewskich jak też magnackich 
2. Wprowadzono nowy podział administracyjny W. Ks. Litewskiego oraz dokonano reorganizacji sądownictwa na wzór polski.
Zygmunt August dbał o należytą obronność państwa wznosząc nowe warownie, zakładając ludwisarnie wytwarzające działa na potrzeby zreformowanego wojska - stworzył tzw. wojska kwarciane (nazwa pochodzi od kwarty - jednej czwartej dochodów króla przeznaczonej na utrzymanie wojska) przeznaczone do zabezpieczenia ziem południowo-wschodnich. W polityce zagranicznej okres rządów Zygmunta II Augusta to rozpoczęcie rywalizacji o panowanie nad Bałtykiem. Król doceniał znaczenie Inflant dla rozwoju Państwa Polskiego i w roku 1557 zawarł z mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotardem Kettlerem porozumienie przeciwko carowi Iwanowi IV Groźnemu władcy Moskwy, w wyniku tego rozejmu w latach 1562 - 1564 toczyła się wojna o Inflanty. W roku 1562 mistrz Zakonny Gotard Kettler zrzucił płaszcz krzyżacki, przeszedł na luteranizm i został lennikiem króla Polskiego. Podjęcie rywalizacji o panowanie nad Bałtykiem byłoby niemożliwe gdyby król nie stworzył floty kaperskiej - bazą kaprów, czyli korsarzy pozostających na usługach władcy był najpierw port Gdański a później port w Pucku, w 1567 roku liczyła ok. 30 okrętów. W 1568 roku król powołał do życia Komisję Morską - pierwszą polską admiralicję, która miała czuwać nad działalnością kaprów, 3 lata później wydano "artykuły morskie" pierwszy polski regulamin służby okrętowej, niestety po śmierci króla Zygmunta Augusta flota kaperska uległa rozproszeniu. Z planami panowania nad Bałtykiem było też związane małżeństwo siostry Zygmunta Augusta Katarzyny z księciem finlandzkim Janem Wazą bratem króla Szwecji Eryka XIV (1562r.).Politykę wewnętrzną Zygmunt August podobnie jak jego ojciec opierał na rodach senatorskich, czyli na magnatach. W połowie wieku XVI coraz częściej skłaniał się ku szlacheckiemu ruchowi egzekucyjnemu, co umożliwiło uchwalenie zaostrzenia zakazu łączenia stanowisk państwowych, opodatkowanie dochodów kościelnych, zakazanie starostom wykonywania wyroków sądów kościelnych,a w konsekwencji doprowadziło do podpisania nowej unii z W. Ks. Litewskim. Na sejmie w Piotrkowie w 1562 uchwalono zwroty bezprawnie zagrabionych przez magnatów królewszczyzn oraz uporządkowano dochody skarbu państwa.
W 1569 roku w Lublinie zwołano sejm z udziałem posłów z sejmu litewskiego, obrady sejmu trwały od stycznia do sierpnia, w ich wyniku 1 lipca 1569 roku podpisano akt zawarcia nowej unii pomiędzy Koroną Polską a Wielkim Księstwem Litewskim. Na mocy tej unii "Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne ciało, a także nie różne, ale jedna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła". Powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów - państwo rządzone przez wspólnie wybieranego króla oraz sejm złożony z przedstawicieli ziem polskich i ziem litewskich. Litwa zachowała odrębne prawa, urzędy, własny skarb i wojsko, szlachta litewska uzyskiwała takie same przywileje, jakimi cieszyła się szlachta polska. Ówczesna Rzeczpospolita Obojga Narodów w istocie zamieszkiwana była przez więcej niż dwa narody, stanowiła kraj wielu kultur i religii. W Koronie Polskiej zarówno szlachta jak i chłopi mówili po polsku, wśród mieszczan było wiele osób pochodzenia niemieckiego oraz Żydów i Ormian, na ziemiach W. Ks. Litewskiego przeważał żywioł litewski i ruski; podobnie było z religią - granica pomiędzy językiem polskim i ruskim była granicą pomiędzy katolicyzmem a prawosławiem - granica wpływów kościoła katolickiego a kościoła prawosławnego biegła z północy na południe. Do czasu pojawienia się reformacji najpowszechniejszą religią był katolicyzm, ale mimo edyktów Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta ruchy reformatorskie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów stały się popularne zarówno wśród mieszczan jak i szlachty: przechodzono na luteranizm, kalwinizm. Nawet w 1555 r. na sejmie w Piotrkowie szlachta innowiercza postulowała utworzenie Kościoła Narodowego, którego głową miał zostać król a najwyższą władzą sobór. Stosunek króla Zygmunta Augusta do przedstawicieli innych wyznań był tolerancyjny sam król zwykł mówić do posłów "nie jestem królem Waszych sumień", Polskę określano " państwem bez stosów" i wiele osób wypędzonych ze swoich krajów osiedlało się w Rzeczpospolitej np. Czescy protestanci, Szkoci, Holendrzy.
Król Zygmunt II August był trzykrotnie żonaty: 
- 6 maja 1543 roku poślubił Elżbietę Austriaczkę córkę Ferdynanda I Habsburga i Anny Jagiellonki czesko-węgierskiej, zmarła w 1545 r. 
- W 1547 roku wziął cichy ślub z Barbarą Radziwiłłówną. Ślub ten wzburzył szlachtę i magnatów, a królowa Bona odmówiła spotkania z Barbarą. Przez dwa lata próbowano nakłonić króla do unieważnienia małżeństwa, ale król nie uległ i 7 grudnia 1550 roku dokonano w katedrze wawelskiej koronacji Barbary. Królowa Barbara zmarła 8 maja 1551 roku i została pochowana w Wilnie, król od tego czasu nosił czarne stroje oraz unikał rozrywek.
- Trzecią żoną została w roku 1553 Katarzyna siostra Elżbiety Austriaczki, było to małżeństwo polityczne i miało na celu umocnienie związków z Habsburgami.

Zygmunt II August zmarł bezpotomnie 7 lipca 1572 roku,został pochowany w kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, był ostatnim męskim przedstawicielem Jagiellonów dynastii, która panowała w Polsce przez 186 lat