Nietrafiony wybór króla Henryka Walezego

Aleksander Edward Henryk de Valois urodził się 19 września 1551 roku. Był synem Henryka II, króla Francji i Katarzyny Medycejskiej. 21 lutego 1574 roku został koronowany na króla Polski (jako Henryk Walezy), lecz zrezygnował z tej funkcji po 4 miesiącach na rzecz tronu Francji (jako Henryk III). Zmarł 2 sierpnia 1589 roku, zmordowany przez dominikanina Jacques'a Clémenta. Został pochowany w bazylice w Saint-Denis pod Paryżem.

Sytuacja po śmierci Zygmunta Augusta

Po śmierci Zygmunta II Augusta, który nie pozostawił po sobie żadnego następcy tronu polskiego, nastąpił okres bezkrólewia. W karju zapanował chaos. Obawiano się, ze brak monarchy spowoduje całkowitą ruinę Rzeczpospolitej. Tak się jednak nie stało. Szlachta zawiązała konfederacje mające zapewnić porządek i bezpieczeństwo na terenie wszystkich ziem Rzeczpospolitej. Magnaci także wyłonili osobę, która miała zastępować króla, czyli interreksa. Został nim prymas Jakub Uchański. Ustalono również, że nie sejm będzie dokonywał elekcji, ale zrobi to ogół szlachty. Takie wybieranie króla nazwane zostało wolną elekcją, która trwała aż do 1764 roku, gdy po raz ostatni wybrało króla (był nim Stanisław August Poniatowski).

Pierwsza wolna elekcja

Kandydatów do korony polskiej wysunęli między innymi Habsburgowie i Walezjusze. Dynastie te w swoim sporze o tron Polski odzwierciedlały faktyczną rywalizację na arenie międzynarodowej. Ernest Habsburg, syn cesarza Austrii, mógł liczyć na poparcie katolickich senatorów. Natomiast Henryk Walezy zyskał przychylne głosy wśród mas szlacheckich, dla których potęga Austriaków oznaczała jedynie absolutne rządy i ograniczenie przywilejów szlacheckich. Wrogiem tej dynastii był przede wszystkim Jan Zamoyski. Jedna z głównych przyczyn, dla których zdecydowano się oddać Polskę pod rządy Francuza był fakt, że innowiercza ludność litewska jest w stanie poprzeć nawet kandydaturę samego Iwana IV Groźnego, by nie dopuścić do elekcji Habsburga. Cześć szlachty uważała także, że Polska powinna być rządzona przez - jak to określano - "króla Piasta". Jednakże nie pojawił się w tamtym okresie żaden człowiek z państwa, który gotów by był objąć tron. Wysunięto również kandydaturę Jana III Wazy, która jednak nie uzyskała grona zwolenników. Wybrano ostatecznie przedstawiciela dynastii Walezjuszy. W maju 1753 roku przedstawiono Henrykowi Walezemu dwa pakiety warunków do przejęcia władzy.

Artykuły henrykowskie

Artykuły henrykowskie to zebrane w punktach zasady ustrojowe, których miał przestrzegać król elekt po objęciu tronu. Artykuły:

» gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów

» określały zasady ustroju i prawa Rzeczpospolitej

» nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata

» król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z czterech senatorów (tak zwanych rezydentów)

» nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję

» politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu

» zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim

» ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczpospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała

» obywatele mają prawo do wolności wyznania

» zezwalały na wypowiedzenie królowi nieposłuszeństwa - rokoszu, w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich

Pacta conventa

Drugim była pacta conventa, czyli tak zwane uzgodnione warunki. Nie miała ona tak oficjalnego charakteru jak artykuły henrykowskie, jednak stanowiła bardzo znaczący dokument. Określała bowiem zobowiązania elekta. W przypadku Henryka Walezego były to: kształcenie młodzieży w Paryżu, spłata długów Zygmunta Augusta, przymierze polsko-francuskie, wysłanie na Bałtyk floty francuskiej, sprowadzenie kilku tysięcy piechoty przeciw Iwanowi Groźnemu, sprowadzenie uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej, łożenie co roku na potrzeby polski 450 tysięcy floretów ze swoich własnych zasobów, odbudowa floty polskiej.

Koronacja Walezego

Koronacja Henryka Walezego i towarzyszący jej sejm koronacyjny odbył się w 21 lutego 1574 roku w Krakowie. Walezy wcześniej, 22 sierpnia 1573 roku, zaprzysiągł w Paryżu artykuły henrykowskie. Był on młodym królem (miał zaledwie 23 lata), nie znającym ani polskiego języka, ani polskiego ustroju. Na posiedzeniach sejmu postrzegany był jako posąg, gdyż nie zawierał nigdy głosu i nie interesował się sprawami państwa. Stad też jego określenie: król malowany. Poza tym społeczeństwo polskie miało mu za złe to, że na przykład używa pudru czy nosi kolczyki. Nie przestrzegał również panujących w Polsce zasad higieny.

Ucieczka Henryka

Gdy w czerwcu 1574 roku Henryk Walezy dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji, Karola IX, zaczął działać. Nie czekał zbyt długo i postanowił uciec z Polski. Żeby nikt go nie podejrzewał, w przeddzień ucieczki wyprawił wielką ucztę. Nocą z 18 na 19 czerwca w przebraniu i tylko z kilkoma Francuzami opuścił zamek królewski. Niewiele brakowało, a uciekającego konno monarchę dopędziłaby pogoń. Dopiero napotkany drwal zgodził się za pieniądze wskazać Francuzom właściwą drogę do granicy. Polacy potępili króla i szybko go zdetronizowali. Jednak sam Henryk Walezy do końca swojego życia nosił tytuł króla Polskiego. We Francji osiadł na tronie jako Henryk III - pogromca hugenotów w Nocy św. Bartłomieja.